در میان آبزیان , گونه هایی یافت می شوند که برای دفاع یا شکار از نیروی الکتریسیته استفاده می کنند. بعضی از این آبزیان نظیر مار ماهی برقدار جنگلهای آمریکای جنوبی که در رودخانه زندگی می کنند, می تواند تا 650 ولت برق تولید کند و گونه ای از گربه ماهی بزرگ برقدار که این ماهی هم در روخانه زندگی می کند توانی تولید 450 ولت برق هنگام دفاع و فراری دادن دشمن را دارد, خوشبختانه هیچکدام از این گونه های خطرناک در ایران یافت نمی شود.
از میان گونه های برقدار ( سفره ماهی برقدار ایرانی ) با نام فارسی ( سپر ماهی برقدار ایرانی ) ( Marbled Electric Ray – Torpedo Sinuspersici ) که گونه ای بسیار معروف است می تواند تا 100 ولت برق تولید کند که برای متوقف کردن قلب انسان کافی است. گونه های بزرگ سفره ماهی برقدار توانایی تولید برق تا 200 ولت هم دارند که از این نیروی الکتریکی آزاد شده برای شکار, دفاع , فراری دادن مزاحمین , جهت یابی و ارتباط با سایر سفره ماهی برقدار استفاه می کنند.
سفره ماهی برقدار فاقد خار سمی بوده و بر روی دم آنها هیچ خار سمی وجود ندارد. ارگانهای التریکی که ( الکتروسیت ) ( Electrocytes ) نامیده می شوند,صورت عصب یا عضله الکتریکی در بدن این جانور وجود دارد که تعداد زیادی از این الکتروسیتها در بدن هر گونه در کنار هم چسبیده شده است. هر ارگان یا سلول الکتریکی شبیه به یک پیل الکترو شیمیایی عمل کرده و توانایی تولید 15/0 ولت برق را دارد که در مجموع همه این الکتروسیتها با هم می توانند انرژی الکتریسیته زیادی را تولید کنند.
در سفره ماهی برقدار, این سلولها در حدود یک ششم وزن این جانور را تشکیل می دهند و در طرف سینه جانور , در دو طرف باله سینه ای و سر جانور و شبیه ب یک صفحه یا بشقاب قرار گرفته اند که به محض تماس با پوست این جانور انرژی التریکی آزاد شده و سبب شوک ,بیحسی,فلجی و نهایتا مرگ می گردد.
یونانی ها و رومی های باستان از نیروی الکتریکی سفره ماهی برقدار برای درمان بیماریهای مزمن نظیر نقرسو سردرد استفاده می کردند. آنها به این جانور ( بیحس ماهی ) ( Numb fish ) می گفتند و استفاده پزشکی بسیاری از شوک الکتریکی آن می نمودند.
بایستی توجه داشت که هر چه اندازه سفه ماهی برقدار بزرگتر باشد, سلولهای الکتریکی بیشتری داشته و می تواند برق بیتری نیز تولید کند. سفره ماهی برقدار در حالت عادی هیچ برقی نداشته و بی خطر می باشد , اما به محض اینکه احساس خطر کند, سریعا خود را شارژ کرده و آماده آزاد کردن انرژی الکتریکی می شود. انرژی که به صورت جران الکتریکی بوده از سر تا دم جانور تا شعاعی محدود و بسیار نزدیک به پوست جانور تشکیل یک میدان الکتریکی را می دهد. جریان الکتریکی ر قسمت پشتی جانور مثبت و در طرف سینه ای دارای بار منفی می باشد که با آزاد شدن آن به هر موجودی که در این میدان قرار گرفته باشد آسیب جدی می رساند, انرژی الکتریکی آزاد شده توانایی از کار انداختن قلب انسان و دوربین دیجیتال را دارد. این جانور نسبت به نور فلش دوربین بسیار حساس بوده و سریعا واکنش نشان می دهد و نسبت به پالس های الکتریکی آزاد شده از دوربین دیجیتال به هنگام فیلمبرداری یا عکس برداری حساسیت داشته و از خود واکنشهای تندی نشان داده و انرژی الکتریکی خود را آزاد می کند که این انرژی آزاد شده می تواند دوربین دیجیتال را براحتی از کار اندازد.
سفره ماهی برقدار در مناطق کم عمق و ماسه ای و صخره های مرجانی دریا زندگی می کند و موجودی کفزی بوده که غالبا در کف دریا و در میان ماسه ها دیده می شود و از بی مهرگان, سرپایان و ماهی های کوچک تغذیه می کند. غالبا در طول روز در استراحت به سر برده و شبها فعال می شود, عرض سینه ای آن 80 تا 130 سانتیمتر می باشد.
این موجود زیبا در زیر آب آزادانه شنا کرده و از غواصان ترسی نداشته و با نزدیک شدن غواصان نیز فرار نمی کند و گاهی غواصان را تعقیب کره و بازی می کند و یا غواصان را از نزدیک خود فراری می دهند و تا زمانیکه برایش ایجاد مزاحمت نشود هیچ خطری ندارد.
پیشگیری Prevention
- ار نزدیک شدن و دست زدن به این جانور جدا خودداری کنید .
- چنانچه در هنگام شنا یا غواصی سفره ماهی برقدار را دیدید , مواظب باشید بدن یا تجهیزات شما با هیچ قسمت از بدن جانور برخورد نکند.
- در مکانهایی که امکان حضور این سفره ماهی است, هنگام غواصی از دستکش,کلاه,کفش و لباس های ضخیم غواصی استفاده نمایید. ضخامت این لباسها تا حدودی زیادی جلوی جریان الکتریکی سفره ماهی را می گیرد.
- از شنا و غواصی در مکان هایی که این جانور زندگی می کند در هنگام شب جدا خودداری کنید.
- هنگام ماهیگیری چنانچه این سفره ماهی در تور یا قلاب شما به دام افتاد, سعی کنید با یک چوب بلند و خشک او را به دریا برگردانید و هرگز به او دست نزنید.
- چنانچه قصد فیلمبرداری یا عکسبرداری از این جانور را دارید , این کار را از فاصله دور انجام دهید و هرگز به این جانور خطرناک نزدیک نشوید.
- از دست زدن به مرده این جانور خودداری کنید چرا که امکان دارد هنوز دارای جریان الکتریکی باشد.
کمک های اولیه First Aids
- در هنگام بروز حادثه , خونسردی خود را حفظ کرده و سعی کنید آرام باشید و به مصدوم کمک کنید تا هرچه سریعتر از آب خارج شود.
- مصدوم را در یک ناحیه خشک به پشت بخوابانید و سعی کنید او را آرام کنید.
- سریعا بدن مصدوم را خشک کرده و سعی کنید هنگام اجرای عملیات و رسیدن فوریتهای پزشکی , بدن مصدوم را گرم نگه دارید برای این کار می توان حوله یا پتوی خشکی روی بدن مصدوم کشید تا از سرد شدن بدنش جلوگیری کرد.
- پاهای مصدوم را یک سطح بالاتر از قلب او قرار دهید تا جریان خون به مغز برسد.
- از حرکت دادن مصدوم جدا خودداری کنید.
- از آنجا که جریان الکتریکی خرج شده از سفره ماهی برقدار سبب شوک شدید و در نتیجه کاهش حجم خون در گردش بدن می شود , بایستی به علائم شوک از قبیل : الف : چشمها بی نور,بی حالت و گود می شوند, ب : مردمک چشمها گشاد می شود, ج : تنفس نا منظم می شود, د : نبض ابتدا تند و سپس کند می شود, ه : پوست بدن سرد ,رنگ پریده و مرطوب می شود.اگر مصدوم در حالت شوک بود در صورت امکان به او اکسیژن بدهید و توجه داشته باشید که مجرای تنفس کاملا باز و زبان در جلوی دهان باشد و به پشت نیفتاده باشد.سعی کنید هر گونه مواد خارجی از جمله دندان مصنوعی را از دهان او خارج نمایید و عمل اکسیژن رسانی را فورا شروع کنید.
- مصدوم را به پشت خوابانیده و علائم حیاتی او را کنترل کنید. ابتدا تنفس و سپس ضربان قلب را برسی کنید, در صورتیکه تنفس نداشت فورا دو تنفس دهان به دهان بدهید و اگر تنفس بر نگشت دو تنفس دیگر, ضربان قلب را هم کنترل کنید و اگر ضربان قلب هم نداشت , دو تنفس داده و سپس 30 ماساژ قلبی و این کار را تا رسیدن نیروی پزشکی ادامه دهید.
- چنانچه مصدوم هوشیار بود از دادن هرگونه مایعات یا خوراکی به او جدا خودداری کنید.
منبع : کتاب جانوران دریایی خطرناک خلیج فارس و دریای عمان
با تشکر از جناب آقای رسول زارع زاده