شايد بارها تجربه كرده باشيد كه در حين غواصى با وجود داشتن هواى كافى فقط به دليل رسيدن به محدوده NDL ( محدوده بدون فشارزدايى ) مجبور شويد غوص را به اتمام برسانيد. مطمئنا خوشايند نخواهد بود بخصوص وقتى كه برنامه ريزى و هزينه بالايى كرده ايد و در يكى از بهترين سايت هاى غواصى جهان در حال لذت بردن از دنياى زير آب هستيد. در چنين زمان هايى غواصى با هواى غنى شده ( Air Enriched ) مى تواند گزينه مناسبى براى شما باشد. غواصى با هواى غنى شدۀ نايتروكس در غواصى تفريحى روز به روز در حال افزايش است.
هواى غنى شده نايتروكس كه با EANx و يا EAN نشان داده مى شود به عنوان راه حلى براى افزايش زمان غواصى بدون نياز به فشار بردارى بوجود آمده است. در بعضى مواقع ممكن است تنها از لفظ نايتروكس استفاده شود در حاليكه هر گونه مخلوط اكسيژن-نيتروژن را نايتروكس گويند، بنابراين هواى معمولى كه ما تنفس مى كنيم كه حدودا از ٧٨ %نيتروژن و ٢١%اكسيژن ( ١ %هم گازهاى ديگر مثل آرگن) تشكيل شده نيز يك نوع نايتروكس است. با اين حال در غواصى گاهى به طور مصطلح به جاى هواى غنى شده لفظ نايتروكس را به كار مى برند.
حال هواى غنى شده نايتروكس چيست؟
در هواى غنى شده درصد اكسيژن مخلوط را نسبت به درصد اكسيژن هوا بالا برده و در حقيقت هوا را با اكسيژن غنى مى كنند. پس هر گونه مخلوط اكسيژن-نيتروژنى كه درصد اكسيژن بالاى ٢١ % دارد، هواى غنى شده نايتروكس محسوب مى شود. يك مخلوط نايتروكس با EANx اى كه به دنبال آن درصد اكسيژن نوشته شده نشان داده مى شود. مثال نايتروكس با اكسيژن ٣٦ %را به صورت EANx36 مى نويسند. كه به آن هواى غنى شده ٣٦ و يا نايتروكس ٣٦ مى گويند. معروف ترين مخلوط ها مخلوط ٣٢ و ٣٦ درصد هستند كه به صورت NOAA Nitrox I و NOAA Nitrox II نیز نشان داده مى شوند.
حال اين سوال پيش مي آيد كه چرا نايتروكس؟
از مهم ترين فوايد استفاده از هواى غنى شده نايتروكس افزايش زمان مجاز غواصى و كم شدن احتمال رسيدن به محدوده NDL و مخصوصا كم شدن ميزان نيتروژن نهايى در هنگام انجام غوص هاى تكرارى است. در حقيقت هدف از استفادۀ نايتروكس، داشتن اكسيژن بيشتر نيست بلكه كم كردن ميزان نيتروژن است. هر چه ميزان اكسيژن داخل مخلوط بيشتر باشد شما در معرض ميزان كمترى نيتروژن قرار خواهيد گرفت و چون اكسيژن مصرف مى شود ميزان نيتروژن جذب شده در بدن در انتهاى دايو كمتر خواهد بود و حال اگر دايو نايتروكس خود را با دايو كامپيوتر انجام دهيد به دليل محاسبات چند سطحى در دايو كامپيوتر ميزان NDL شما حتى بيشتر هم مى شود. مزيت استفاده از هواى غنى شده هنگامى به خوبى درك مى شود كه چندين دايو در چند روز متوالى انجام شود.
با اينكه يكى از فوايد مهم استفاده از هواى غنى شده نايتروكس افزايش NDL شما يا به عبارت ساده تر افزايش زمان دايو شماست، ولى آنچه در غواصى با هواى غنى شده اهميت دارد و بايد به آن توجه كرد وجود درصد بالاى اكسيژن است. عده اى اين باور غلط را دارند كه غواصى با هواى غنى شده ايمن تر است حال آنكه به دليل افزايش ميزان اكسيژن خطراتى ممكن است بوجود آيد كه به ندرت در غواصى با هواى معمولى وجود دارند. و به همين دليل تنها در صورتى كه داراى مدرك معتبر غواصى با هواى غنى شده باشيد مى توانيد با آن غواصى كنيد. همچنين بايد در نظر داشت كه استفاده از نایتروکس احتمال دچار شدن به DCS را به طور مشخصى كاهش نمى دهد و تمام مواردى را كه براى كم كردن خطر دچار شدن به DCS در غواصى با هوا رعايت مى شوند بايد در غواصى با هواى غنى شده نيز رعايت شوند.
و باز بر خلاف باور عمومى، در عمل ثابت شده كه در غواصى با هواى غنى شده خطر دچار شدن به نيتروژن ناركوسيس ( Nitrogen Narcosis ) كاهش نمى يابد، و دليلش آن است كه با اينكه در تئورى درصد نيتروژن كاهش يافته، اكسيژن هم به همان اندازه ( بسته به ميزانش در مخلوط ) خاصيت ناركوتيك دارد. دانشمندان تفاوت چندانى بين اثرات ناركوتيك اكسيژن و نيتروژن پيدا نكرده اند. به همين دليل امروزه در بسيارى از مؤسسات آموزشى كلمه ”گاز ناركوسيس“ ( Gas Narcosis) را جايگزين نيتروژن ناركوسيس كرده اند. بنابراين براى جلوگيرى از دچار شدن به نيتروژن ناركوسيس، همان مسائلى را كه در برنامه ريزى براى غواصى با هوا در نظر مى گيريم در برنامه ريزى براى غواصى با نايتروكس نيز بايد در نظر داشته باشيم و فراموش نكنيم كه دچار شدن به نيتروژن ناركوسيس در بين افراد متفاوت است و يا حتى در يك فرد ممكن است يك روز رخ دهد و روز ديگر در همان عمق رخ ندهد. عوامل ديگرى هم مانند خستگى و فعاليت شديد هم مى توانند آن را تشديد كنند.
فوايد استفاده از دايو كامپيوتر در غواصى با هواى غنى شده نايتروكس چيست؟
اولين حسن استفاده از دايو كامپيوتر همانطور كه در غواصى با هواى معمولى هم وجود دارد غواصى چند سطحى است كه دايو كامپيوتر ها، غواصى چند سطحى را با نايتروكس تركيب كرده و بنابراين NDL بيشترى خواهيم داشت يا به عبارتى زمان ماندن در يك عمق خاص بدون نياز به فشار بردارى افزايش مى يابد.
دليل ديگرى كه استفاده از دايو كامپيوتر در غواصى با نايتروكس توصيه مى شود اين است كه با اخطارى كه كامپيوتر غواصى براى جلوگيرى از فراتر رفتن از عمق مجاز با آن درصد مشخص از اكسيژن مى دهد، خطر خارج شدن از عمق مجاز كه در نايتروكس مى تواند خطرناك باشد كم مى شود. و همچنين از آنجائيكه دايو كامپيوتر ها هم ميزان زمان مجاز شما در يك عمق خاص و هم ميزان اكسيژنى را كه در معرض آن قرار مى گيريد را محاسبه مى كنند، برنامه ريزى غواصى را براى شما بسيار آسان مى كنند.
با اينكه امروزه اكثر غواصان براى برنامه ريزى هاى غواصى خود بخصوص نايتروكس از دايو كامپيوتر استفاده مى كنند، ولى اگر قصد استفاده از جداول را داشته باشيد، يا بايد از جداول مخصوص به EANx ( كه براى هر مخلوط خاص از نايتروكس يك جدول متفاوت وجود دارد ) استفاده كنيد و يا عمق ( EAD) Equivalent Air Depth كه همان عمق معادل در جداول برنامه ريزى هواست را در جداول طراحى شده بدست آورده و سپس با جايگزين كردن EAD بدست آمده به جاى عمق مورد نظر، باقى محاسبات را در جداول طراحى شده براى هوا ( RDP )انجام دهيد. علاوه بر آن مدت زمان در معرض اكسيژن قرار گرفتن نيز مهم است كه با استفاده از جداول ديگرى محاسبه مى شود. كه طبق جدول DSAT در 24 ساعت فقط ١٥٠ دقيقه می توان در معرض اكسيژن با PO2 1/4 قرار گرفت.
درصد بالاتر اكسيژن در هواى غنى شده نايتروكس و محدوده عمق مجاز براى آن:
در حقيقت اكسيژنى كه براى تنفس ما حياتي است، مى تواند تحت فشارهاى بالا مسموميت ايجاد كند. براى اندازه گيرى غلظت اكسيژنى كه تنفس مى كنيم بايد فشار جزئى اكسيژن (PO2 )را اندازه گيرى كنيم كه ميزان آن از طريق عمقى كه در آن هستيم و درصد اكسيژن بدست مى آيد. فشار جزئى هر گاز ميزان فشارى است كه گاز مورد نظر در مخلوط گازها بسته به درصد آن گاز اعمال مى كند و با ata ( فشار مطلق ) نشان داده مى شود. فشار جزئى با ضرب كردن درصد آن گاز در فشار مطلق عمق مورد نظر بدست مى آيد.
حال چرا فشار جزئى اكسيژن در غواصى با هواى غنى شده براى ما مهم است؟
اگر ما در معرض فشار جزئى اكسيژن باالتر از ata 1/6 ( كه در غواصى تفريحى ata 1/4 در نظر گرفته مى شود ) قرار بگيريم، دچار مسموميت اكسيژن مى شويم. با انجام محاسبات به راحتى متوجه مى شويم كه در غواصى با هواى معمولى كه ٢١ %اكسيژن دارد تا عمق ٥٦ متر خطر ابتلا به مسموميت اكسيژن وجود ندارد. به همين دليل هم در غواصى تفريحى با هواى معمولى كه مجاز به غواصى تا ٤٠ متر هستيم موضوع مسموميت اكسيژن چندان مورد بحث قرار نمى گيرد و محاسبات مربوط به عمق بيشتر مربوط به ميزان نيتروژنى است كه در معرض آن قرار مى گيريم.
حال آنكه در غواصى با هواى غنى شدۀ نايتروكس كه درصد اكسيژن افزايش يافته، نه تنها محاسبه ميزان نيتروژنى كه در معرض آن قرار مى گيريم مهم است بلكه ميزان اكسيژنى كه در معرض آن قرار مى گيريم نيز بايد محاسبه شود تا از حد مجاز فشار جزئى اكسيژن ( ata 1/4 ) خارج نشويم و خطر مسموميت اكسيژن وجود نداشته باشد. پس همواره عمق مجاز براى خارج نشدن از اين محدوده با درصدهاى مختلف اكسيژن بايد محاسبه شود. اين عمق مجاز را ( MOD ) Maximum Allowable Depth گويند. كه اگر از دايو كامپيوتر استفاده كنيم به راحتى با وارد كردن حداكثر فشار جزئى اكسيژن 1/4 ( در غواصى تفريحى ) و ميزان درصد اكسيژن موجود در مخلوط نايتروكس، MOD براى شما محاسبه مى شود. هر چه ميزان درصد اكسيژن در مخلوط بيشتر شود MOD كمتر خواهد شد. به همين دليل برخلاف تصور خيلى ها، غواصى با نايتروكس نه تنها عمق را افزايش نمى دهد بلكه هر چه ميزان اكسيژن بيشتر شود عمق مجاز نيز محدودتر مى شود.
نكاتى كه در مورد غواصى با هواى غنى شدۀ نايتروكس بايد به آنها توجه كرد:
از آنجائيكه در هواى غنى شدۀ نايتروكس ميزان درصد اكسيژن افزايش مى يابد، كم و زياد شدن اين مقدار مى تواند خطرناك باشد و همواره سيلندرهاى نايتروكس بايد توسط شخصى كه داراى مدرك معتبر براى مخلوط كردن گازهاست ( Gas Blender ) انجام شود. هميشه براى غواصى با نايتروكس، سيلندرهاى خود را از مراكز معتبر و افراد داراى مدرك معتبر دريافت كنيد. قبل از دریافت سیلندر نایتروکس خود مطمئن شوید پر کننده سیلندر دارای مدرک Gas Blender باشد.
معمولا تجهيزات غواصى معمولى، براى غواصى با هواى غنى شدۀ نايتروكس با اكسيژن زير ٤٠ %نيز قابل استفاده هستند مگر اينكه توسط خود توليد كننده اعلام شود كه تجهيزاتشان براى غواصى با نايتروكس مناسب نيست.
سيلندرهايى جداگانه براى غواصى با هواى غنى شده اختصاص داده مى شوند كه داراى علامات مشخصى هستند تا با ساير سيلندرهاى معمولى اشتباه گرفته نشوند. عالمات مربوط به نايتروكس معموال نوار ١٥ سانتى سبز رنگ است كه بالا و پايين آن نوار 2/5 سانتى متری زرد رنگ دارد و روى نوار سبز رنگ با رنگ سفيد و يا زرد نوشته شده است Enriched Air , Enriched Nitrox و یا Nitrox به همراه ساير مشخصه هاى مربوط به آن. اگر سيلندر زرد رنگ باشد تنها نوار ١٠ سانتى سبز رنگ با نوشته ى روى آن را خواهد داشت. با اينكه اين علائم بين المللى هستند ولى در بعضى از نقاط جهان ممكن است علامات و مشخصه ها با توجه به قوانين و استانداردهاى محلى متفاوت باشند. ساير برچسب هاى مربوط به سيلندرهاى نايتروكس از جمله برچسب اكسيژن سرويس ( پاكسازى ) و بازديد چشمى هم استفاده مى شوند. برچسبى هم براى نوشتن تاريخ پر شدن سيلندر، ميزان درصد اكسيژن آن، اسم شخصى كه از آن استفاده مى كند و حداكثر عمق مجاز ( MOD ) چسبانده مى شود كه بعد از هر بار استفاده و پر كردن مجدد سيلندر آن را تعويض مى كنند. كه البته گاهى به جاى برچسب، اين اطلاعات را به همراه شماره سيلندر روى كاغذ و يا دفترچه ثبت مي كنند.
همواره قبل از استفاده از سيلندر نايتروكس بايد خودتان شخصاً با استفاده از آناليزور، درصد اكسيژن داخل سيلندر را چك كرده و به همراه حداكثر عمق مجاز با آن درصد خاص و اسم خودتان، بر روى برچسب روى سيلندر و يا دفترچه مخصوصى كه دايو سنتر به اين كار اختصاص داده نوشته و امضا كنيد.
نویسنده : نیکو چهل تنی
تهیه شده در : مجله غواصان پارسی جلد دوم