پروانه ماهیان خلیج فارس

دراین مقاله سعی شده است تا یک رده بندی کلی از خانواده پروانه ماهیان Chaetodontidae ارائه شده و در ادامه با توجه به عملیاتهای غواصی در جزایر ایرانی خلیج فارس از قبیل : قشم ، کیش ، هنگام ، لارک ، هرمز ، خارک ، خارکو ، هندورابی ، شیدور ، فارور و غیره مطالبی در مورد پروانه ماهیان موجود در آبهای ایرانی خلیج فارس تهیه گردد. تمامی ماهیان موجود در این خانواده تقریبا بزرگ، بدنی از 2 طرف فشرده داشته و دارای رنگ بندی بسیار متنوعی هستند.

 خانواده پروانه ماهیان یا CHAETODONTHIDAE در آخرین رده بندی که در سال 2014 صورت گرفته است شامل 12 جنس و 129 گونه متفاوت می باشند. مطمئنا همگی غواصان ایرانی در خلیج فارس تعداد زیادی از این ماهیان را مشاهده نموده اند . معمولا تعداد زیادی از این گونه ها غیر قابل دسترس بوده و معرفی آنها بسیار دشوار می باشد چرا که در مناطقی خاص با ویژگیهای منحصر بفردی زندگی میکنند. از این خانواده 129 گونه ای تعداد 72 گونه متعلق به یک جنس بوده که 2 گونه از پروانه ماهیان خلیج فارس نیز در این دسته جای دارند.

دركل اين گونه ها شامل استثناعات خاصي هستند كه براي فهميدن آنها نياز به درك زيادي از رده بندي پروانه ماهيان است . اغلب گونه هاي پروانه ماهي را ميتوان در اعماق مختلف اقيانوس از 3.5 تا 15.2 متر پيدا نمود ، اگرچه آنها مستعد ديده شدن در اعماق مختلف و زياد هستند .

به عنوان مثال پروانه ماهي جنوب آفريقا Chaetodon Malevi تنها در عمق كمتر از 1.2 متر در آب ديده مي شود و در مقابل پروانه ماهي خط قهوه ايBanded-Brown Butterfly Fish در اعماق بيشتر از 244 متر مشاهده شده است .اگرچه برخي گونه ها بومي نواحي محدودي هستند ولی پراكنش طبيعي بسياري از پروانه ماهيان بصورت جالبي می باشد .

Exquisite butterfly Fish و پروانه ماهي طلائي Golden Butterfly Fish فقط بومي درياي سرخ هستند . ديگر گونه ها از قبيل پروانه ماهي بيني درازLong-Nosed Butterfly Fish و Thread-Fin Butterfly Fish بصورت پراكنده در اقيانوس هند و آرام ديده ميشوند .

پروانه ماهي چهار چشم Four-eye Butterfly Fish از آن دسته ماهياني است كه بومي اقيانوس اطلس است .

رده بندی

همانطور که قبلا به آن اشاره شد خانواده پروانه ماهیان Chaetodontidae شامل 12 جنس بوده که به اختصار آنها را معرفی میکنیم.
Amphichaetodon که 2 گونه از پروانه ماهیان را در بر دارد.

Chaetodon بزرگترین جنس از این خانواده بوده که شامل 72 گونه می باشد . بسیاری از پروانه ماهیان موجود و قابل مشاهده در سایتهای غواصی متعلق به این جنس است.
Chelmon که شامل 3 گونه از پروانه ماهیان است
Chelmonops که 2 گونه را در بر میگیرد
Coradion با 3 گونه
Forcipiger شامل 3 گونه
Hemitaurichthys که 4 گونه از ماهیان منحصر بفرد این خانواده در این جنس قرار دارند
Heniochus با 8 گونه متفاوت
Johnrandallia شامل 1 گونه
Parachaetodon با 1 گونه
Prognathodes با 11گونه متنوع و در نهایت جنس جدید Roa که شامل 3 گونه می باشد.

 پروانه ماهیان خلیج فارس

گزارشات زیادی در مورد این ماهیان از سراسر خلیج فارس موجود میباشد ودر منابع متعدد ماهی شناسی که در داخل و خارج از ایران وجود دارد این گونه ها معرفی شده است ولی طی عملیاتهای غواصی که نگارنده در مناطق و جزایر ایران انجام داده است 4 گونه مشاهده شده و ثبت شده که برخی از آنها به وفور دیده میشود و برخی به تعداد بسیار کم وجود دارند.

در این منابع گونه های Heniochus acuminatus و Chaetodon melapterus و Chaetodon nigropunct tus و Chaetodon collare و Chaetodon vagabundus ولی در ادامه پروانه ماهیان موجود در خلیج فارس را به تفکیک معرفی خواهیم نمود.

پروانه ماهی خال سیاه یا Black-spotted butterfly Fish

اولین گونه پروانه ماهی خال سیاه یا Black-spotted butterfly Fish می باشد . این نام بدلیل چیدمان فلسها و ظاهر خال مانندی که در میان فلسها وجود دارد برای این ماهی انتخاب شده است . در برخی مناطق و بخصوص در ایران این ماهی به خاطر رنگ قهوه ای آن بنام پروانه ماهی قهوه ای نیز نامگذاری میشود . این ماهی گونه غالب پروانه ماهیان در خلیج فارس بوده و شما میتوانید آنها را به وفور در اکثر جزایر و سایتهای غواصی و در اطراف صخره های مرجانی و حتی در کنار صخره ها، اسکله ها و یا زیستگاه های مصنوعی پیدا کنید . این گونه توانائی این را دارد تا با شرایط بد محیطی سازگار شده و آن را تحمل نماید و عمق زندگی این ماهی 3 الی 15 متر بوده که در خلیج فارس تا اعماق حدود 15 متر نیز توسط نگارنده مشاهده شده است . زیستگاه اصلی این گونه در خلیج فارس در اطراف اکثر جزایر بوده ولی به وفور در جزایر قشم، کیش، هنگام، لارک، ابوموسی، هندورابی قابل مشاهده است. پراکنش اصلی این گونه در جهان، غرب اقیانوس هند ، خلیج فارس، خلیج عمان، سواحل جنوبی دریای عربی تا شرق آفریقاست. اکثرا در مناطق مرجانی بصورت تکی و یا جفت دیده میشوند که در فصل تولید مثل غالبا والدین با هم هستند و عموما منطقه مشخصی برای زندگی خود انتخاب میکنند . غالبا ار پلیپهای مرجانی تغذیه کرده و تخم گذار هستند. ماهیان این گونه حداکثر تا 14 سانتی متر طول دارند.

نام علمی :Chaetodon Nigropunctatus

پروانه ماهی باله بلند یا Pennant Coral Fish

دومین گونه موجود در خلیج فارس که تقریبا در برخی سایتهای غواصی و مناطق مرجانی قابل مشاهده می باشد پروانه ماهی آنتن دار با نام انگلیسی Pennant Coral Fish یا مرجان ماهی پرچمی است . البته نام صحیح فارسی این گونه پروانه ماهی باله بلند است که به اشتباه در تمامی منابع فارسی از آن به پروانه ماهی 3 نواری یاد شده است . این در حالی است که پروانه ماهی 3 نواری یا Three Band Pennant Fish گونه ای کامال متفاوت می باشد .

این ماهی در اکثر جزایر مرجانی خلیج فارس یافت میشود که بصورت جفت و یا گروهی در اطراف صخره های مرجانی زندگی میکنند و از جلبکها و نرمتنان موجود در این مناطق تغذیه میکنند . بیشترین پراکنش این گونه در خلیج فارس در اطراف جزایر هنگام ، لارک ، فارور و کیش بوده که بصورت گله ای زندگی میکنند که متاسفانه اکثرا در دامهای صیادان ( گرگور ) گرفتار شده و از بین میروند . این ماهی در جزایر دیگر نیز زندگی میکند ولی تعداد آنها بسیار کمتر بوده و بصورت تکی و بسیار پراکنده دیده می شوند .

Pennant Coral Fish

این گونه برای تخم گذاری به اعماق زیاد رفته و نوزادان تا مرحله جوانی در همان اعماق میمانند و از پالنکتونها تغذیه میکنند بطوری که نگارنده گونه های جوان این ماهی را در عمق 35 متری و در اطراف اجسام غرق شده خلیج فارس هم مشاهده نموده است . سپس در زمان بلوغ به مناطق مرجانی مهاجرت میکنند و در همانجا محل زندگی مشخصی را برای خود پیدا میکنند. ماهیان این گونه در آبهای شورو لب شور زندگی نموده و وابسته به ریفهای مرجانی هستند و از عمق 2 الی 75 متر زندگی میکنند. میانگین طول آنها 15 سانتی متر ولی توانائی رشد تا طول 25 سانتی متر را نیز دارند. پراکنش اصلی آنها در منطقه ایندوپسفیک از شرق آفریقا تا خلیج فارس ، شمال تا جنوب ژاپن و اطراف میکرونزیا است . این ماهیان ساکن اعماق،الگونها و کانالهای حفاظت شده و بخشهای عمیق تر مناطقمرجانی هستند. جوانها غالبا تنهائی زندگی کرده ولی بالغین یک جفت را تشکیل میدهند. تخمگذار بوده ولی در زمان تخمگذاری بصورت جفت زندگی میکنند.

نام علمی : Heniochus Acuminatus

پروانه ماهی پرتغالی یا Arabian Butterfly Fish

سومین گونه از نظر تعداد پروانه ماهی پرتغالی است که بسیار کمیاب بوده و میتوان به صراحت اعلام نمود حداقل در مناطق ایرانی خلیج فارس به دلیل صید بی رویه در گذشته و حال و حساسیت آن به محیط زندگی در معرض نابودی میباشد ، این ماهی ها غالبا بصورت جفتی در اطراف صخره های مرجانی زندگی میکنند ؛ گونه ای بسیار زیبا و در طبیعت از پلیپهای مرجانی و جلبکها تغذیه میکند. این ماهی در دریای سرخ یا عربی بوفور یافت شده و به همین دلیل بنام پروانه ماهی عربی یا Arabian Butterfly Fish مشهور است ولی در ایران به علت رنگ نارنجی که در سراسر بدن این ماهی وجود دارد بنام پروانه ماهی پرتقالی خوانده می شود .ماهیان این گونه وابسته به ریفهای مرجانی هستند و از پلیپهای مرجانی و جلبکها تغذیه میکنند و در اعماق کم سایتهای مرجانی و بصورت جفتی قلمرو خود را تعیین میکنند . حداکثر طول این ماهیان تا 13 سانتی متر گزارش شده است و پراکنش اصلی آنها در جهان، غرب اقیانوس هند: خلیج فارس و خلیج عمان، سواحل دریای سرخ از یمن و دیگر جزایر تا جنوب آن دیده میشود و پراکنش اصلی آنها در خلیج فارس جزایر کیش، هندورابی و هنگام می باشد.

نام علمی : Chaetodon Melapterus

پروانه ماهی دم قرمز یا Redtail Butterfly Fish

گونه چهارم موجود در خلیج فارس پروانه ماهی دم قرمز یا Redtail Butterfly Fish می باشد . به دلیل صید بی رویه و کم بودن جمعیت این ماهی در خلیج فارس مشاهده آن در زمان غواصی نیازمند شانس بسیار زیادی می باشد و تنها به تعداد اندک نگارنده توانسته است آن را شخصا مشاهده کند . از این رو نیازمند محافظت زیادی از سوی غواصان و جوامع محلی می باشد. بیشترین مشاهدات توسط صیادان محلی و در اطراف جزیره فارور بوده است و به جرات میتوان گفت اگر جمعیت آنها در خلیج فارس نابود نشده باشد قطعا به سوی نابودی پیش میرود.

این ماهی اصطلاحا بنام پروانه ماهی پاکستانی یا Pakistani Butterfly Fish نیز خوانده می شود .ماهیانی وابسته به جوامع مرجانی بوده و در عمق 1 الی 20 متر زندگی میکند و حداکثر طول 18 سانتی متر برای آنها گزارش شده است.

از پلیپهای مرجانی تغذیه میکنند و عموما در لبه و یا زیر ریفهای مرجانی بزرگ قابل مشاهده هستند. در اطراف ریفهای مرجانی بصورت جفت و یا گله ای دیده شده و جوانها در محل تلاقی رود با دریا زندگی میکنند. تخم گذار بوده و در زمان تخم ریزی بصورت جفتی زندگی میکنند. پراکنش اصلی آنها در قسمت مرکزی- غربی اقیانوس آرام: خلیج فارس و مالدیو تا ژاپن، فیلیپین و اندونزی است.

نام علمی : Chaetodon collare

نویسنده : محمد حسینپور

تهیه شده در : دریافت مجله غواصان پارسی جلد اول