بدون شک یکی از زیباترین موجودات دریایی سفره ماهی می باشد که با ظاهری کاملا منحصر بفرد از دیگر آبزیان شناخته شده است. سفره ماهی با نام فارسی پو ماهی (POW) که برخی از گونه ها را با نام های سپر ماهی ، پروانه ماهی ، رامک ماهی و ماهی سه گوش نیز می شناسند، از گونه های خطرناک برای انسان شناخته شده است.
زیستگاه این ماهیان در مناطقف گرم و نیمه گرم بوده و خصوصا در ماطق ماسه ای و کم عمق دریا که زیستگاه اصلی آنهاست به وفور یافت می شوند. در تمامی ساحل جنوب بخصوص سواحل استان هرمزگان که ماسه ای است , فراوانی قفابل توجه ای دارند و البته گونه هایی نیز وجو دارد که در آبهای شرین و رودخانه هایی که وارد دریا شده زندگی می کنند که گونه های آب شیرین گونه های بزرگی نیستند.
سفره ماهیان بر اساس شکل و بزرگی به هفت دسته تقفسیم بندی می شوند:
1- سفره ماهی گزنده یا سفره ماهی شلاقی - Dasyatidae - Stingrays or Whiprays
2- سفره ماهی پروانه ای - Gymnuridae - Butterfly Rays
3- سفره ماهی شیطان یا مانتا - Mobulidae - Devil Rays or Mantas
4- سفره ماهی عقابی یا خفاشی - Myliobatidae - Eagle Rays or Bat Rays
5-- سفره ماهی بینی گاوی - Rhinopteridae - Cownose Rays
6- سفره ماهی روخانه ای - Potamotrygonidae - River Rays
7- سفره ماهی گزنده گرد - Urolophidae -
هر دسته از سفره ماهی ها نیز دارای تعدادی گونه می باشد, اکثر گونه ها در خلج فارس یا دریای عمان یافت میشوند. در بین آنها سفره ماهی گزنده یا شلاقی بیشترین فراوانی را دارد. گونه های این خانواده بیشترین آسیب را به انسانها می رسانند چرا که تعداد آنها بسیار زیاد بوده و در تمامی آبها یافت می شوند و در قسمتهای بسیار کم عمق دریا نیز وارد می شوند. گاهی گونه های بزرگتر همراه با موج دریا آنقدر به نواحی کم عمق و ساحل نزدیک می شوند که با برگشت موج دریا نمی توانند به موقع برگشته و در میان ماسه ها گیر می کنند . در ساعات پایانی شب و در اسکله بزرگ تفریحی کیش هنگامی که اسکله چوبی اندکی خلوت شده , می توان در کنار پایه ها چوبی اسکله و در ابهای بسیار کم عمق نزدیک ساحل , دسته هایی از این سفره ماهی ها را بخوبی و البته از بالای اسکله تماشا کرد.
عرض سفره ماهیان گزنده از 30 سانتیمتر تا بیش از 2 متر بوده که بستگی به گونه آنها دارد. رنگ آنها شبیه رنگ ماسه ها بوده و موجوداتی کفزی هستند و عموما در کف دریا و در میان ماسه ها دیده می شوند و زمانی که در کف آب قرار دارند , تشخیص آنها براحتی امکان پذر نیست. شکل آنها سه گوش و مثلثی همراه با یک دم دراز و نوک تیز می باشد که این دم در قسمت زیرین و ابتدایی به یک یا دو خار سمی مسلح شده است . دم این جانور هیچ خطری نداشته و تنها خطر که وسیله دفاعی سفره ماهی در برابر مهاجمین بوده فقط خارهای سمی دم آن می باشد . سم این خارها آنچنان قوی نیست که سبب مرگ یا ناراحتهای جسمانی انسان شود, اما شدت و محل زخم و گزیدگی بسیار مهم است, چنانچه گزیدی در نواحی حساس و خصوصا سینه باشد امان دارد بر اثر فرو رفتن خار به داخل قلب یا ریه سبب مرگ مصدوم شود.
سفره ماهی ها موجوداتی بی آزار بوده و به هیچ وجه مهاجم نیستند و تنها زمانی خطرناک می شوند که سهوا بر روی آنها پا گذاشته شود و یا هنگام شیرجه رفتن به کف دریا به آنها برخورد شود که در این هنگام سفره ماهی از حالت دفاعی خارج شده و برای اینکه خود را آزاد کند سریعا خار دم خود به داخل بدن مهاجم فرو میکند.
اندازه خارها در گونه های مختلف تفاوت دارد که از 5 سانتیمتر تا بیش از 30 سانتیمتر می باشد. خارها بلند,استخوانی و نوک تیز بوده که بر روی خار, دندان های ریز و تیزی در جهت عکس نوک خار وجود دارد. شیاری نیز بر روی یکی از لبه ها خار وجود دارد که از طریق ان شیار سم وارد بدن مهاجم می شود.
از میان هفت دسته سفره ماهی ها, دسته سفره ماهی شیطان یا مانتا بزرگترین گونه بوده و فاقد خاری می باشد . مانتاها بزرگترین گونه سفره ماهی ها بوده که گاهی عرض آنها به بیش از 6 متر هم می رسد و موجوداتی بسیار زیبا و کاملا بی آزارند و تغذیه آنها از موجودات ریز دریا و پلانکتونها می باشد و با وجود ظاهری بسار بزرگ ترسناک هیچ خطری برای انسانها ندارند.
تغذیه سفره ماهی ها از سخت پوستان,نرم تنان,کرمها,ماهی ها و موجودات ریز دریایی می باشد . سفره ماهی هنگام شکار خود را در زیر ماسه ها پنهان می کنند و فقط دم و چشمانش بیرون است. این دم نقش طعمه را بازی می کند که ماهیان را فریب داده و هنگامی که ماهی به این دم نزدیک می شود سفره ماهی با یک حرکت سریع او را شکار می کند. عموما سفره ماهی ها هنگام استراحت یا شکار در زیر ماسه ها پنهان می شوند, در این هنگانم تشخیص آنها بسیار مشکل است ولی با نزدیک شدن انسان سریعا فرار می کنند که این بیشتر در نواحی کم عمق و زمانی اتفاق می افتد که شخص مشغول پیاده روی در این نواحی باشد. صدای قدمها و به هم خوردن آب موجب فراری شدن سفره ماهی می گردد, ولی در نواحی کمی عمیق تر که پا به کف دریا نمی رسد , سفره ماهی ها کمتر فرار کرده و همچنان در زیر ماسه ها باقی می مانند و می توان در این حالت این موجودات زیبا را براحتی تماشا نمود ولی هرگز نباید به آنها نزدیک شد.
هنگامی که پا بر روی سفره ماهی گذاشته می شود یا با او برخورد شود , سریعا خار دم خود را به بدن مهاجم فرو می کند, خار به بدن مهاجم فرو رفته و سپس بیرون م آید و به علت محکم بودن خار بندرت در بدن مهاجم شکسته و باقی می ماند.هنگامی که خار به بدم مهاجم فرو می رود, سم از غده سمی انتهای خار ترشح و از طریق شیار لبه خار وارد بدن مهاجم میشود و هنگام بیرون آمدن خار, دندانه های ریز و تیزی که در جهت عکس نوک خار بر روی لبه های آن فرار دارند بدم مهاجم را پاره می کنند. زخمهای سوراخ شدگی یا پارگی با دردهای شدید هستند که این درد تا 10 دقیقه ادامه دارد, زخم ورم کرده, کم رنگ با حاشیه آبی رنگ که بتدریج قرمز رنگ شده, نمایان میشود, در درجه دوم زخمها عموما بخاطر وجود سم عفونت می کنند و علائمی نظیر ضعف , حالت تهوع , استفراغ , تعرق , تنفس سخت و گرفتگی عضله را به همراه دارند.
پیشگیری
1. چنانچه قصد دارید در نواحی کم عمفق دریا فدم بزنید یا شنا کنید, سعی کنید کفشی ساق بلند و با تختی محکم به پا داشته باشید.
2. هنگام قدم زدن در نواحی کم عمق, سعی کنید همیشه یک چوب دستی بلند به همراه داشته اشید و نوک این چوب دستی را جلوی قدمهایتان به زمین بزنید . این کار سبب فراری دادن سفره ماهی ها می شود.
3. هنگام قدم زدن در نواحی کم عمق دریا , سعی کنید قدمهایتان را بر روی آب بکشید, با این کار سفره ماهی ها دور می شوند.
4. هرگز در مناطق کم عمق که امکان برخورد بدن با کف آب می باشد شنا نکنید.
5. اگر با شنا کردن به مناطفق عمیق تر رفتید, از گذاشتن پا بر روی زمین و کف آب خودداری کنید و سعی کنید در این مناطف که کف آب را بخوبی نمی بینید همیشه روی سطح آب شناور باشید.
6. هنگام غواصی با شناوری خوب , فاصله حدود 1 متر از کف آب را حفظ نمایید و هوشیارانه اطراف و خصوصا جلوی خود را نگاه کنید تا از برخورد ناگهانی با یک سفره ماهی جلوگیری کنید.
7. هنگام اسکین دایونگ یا غواصی سطحی , کاملا مراقب کف آب باشید و گر سفره ماهی در کف مشاهده کردید , سعی کنید کاری به او نداشته باشید و هرگز به آن نزدیک نشوید.
8. سفره ماهی ها دارای دم بلندی هستند که گاهی طول آن 3 برابر عرض بدن آنهاست.از نزدیک شدن به سفره ماهی ما جدا پرهیز کنید و همیشه مواظب دم بلند آنها باشید.
9. بعضی از گونه های سفره ماهی ها از انسان نترسیده و رفتاری دوستانه دارند و حتی اجازه م دهند که به آنها دست زده شود, در این هنگام اصلا نترسید و خونسرد باشید چرا که حرکت تند و سریع شما موجب وحشت آنها شده و احتمالا برای دفاع از خود حمله می کنند.
10. هرگز از دم به یک سفره ماهی نزدیک نشوید, چرا که موجب وحشت آنها شده و سریعا واکنش نشان مدهند.
11. چنانچه قصد عکسبراری یا فیلمبرداری از سفره ماهی ها را دارید , این کار را از بالا یا از جلوی سفره ماهی انجام دهید و هرگز ا پشت به آنها نزدیک نشوید.
12. برخی از گونه های سفره ماهی ها در دسته های بزرگ زندگی می کنند, چنانچه این دسته ها را مشاهده کردید هرگز به آنها نزدیک نشوید, چرا که این دسته ها بسیار خطرناک بوده و به جانورانی که نزدیک آنها شوند حمله می کنند.
13. چنانچه هنگام ماهیگیری در تور یا قلاب شما سفره ماهی به دام افتاد, سعی کنید خیلی با احتیاط آنرا به دریا برگردانید و شدیدا مواضب دم او باشید.
14. چنانچه سفره ماهی مرده در کنار ساحل دیدید , مواظب باشید پایتان را روی قسمت خار دم او نگذارید
15. مانتاها بزرگترین گونه سفره ماهی ها هستند که با ظاهری بسیار بزرگ , ترسناک بنظر می رسند ولی هیچ خطری ندارند, تنها خطر, برخورد ناگهانی بدن آنها با انسان است که با توجه به عضلات بزرگ و نیرومندشان می توانند سبب شکستگی شوند. از نزدیک شدن به مانتاها جدا خودداری کند.
کمک های اولیه
1. در هنگام بروز حادثه, خونسردی خود را حفظ کرده سعی کند آرام باشید و به مصدوم کمک کنیک تا هر چه سریعتر از آب خارج شود.
2. مصدوم را در ناحیه ای خشک به پشت بخوابانید و سعی کنید او را آرام کنید چرا که اضطراب و نگرانی مصدوم سبب افزایش جریان خون بدن شده و بدین ترتیب سم سریعتر گردش می یابد.
3. مصدوم را به هیچ عنوان حرکت ندهید, چرا که حرکت سبب بالا رفتن جریان خون خصوصا در ناحیه گزیدگی شده و این کار سبب گسترس سم در داخل بدن میشود. بدترین کار ممکن این است که مصدوم روی پایی که گزیده شده است راه برود.
4. چنانچه گزیدگی در دستها و پاها باشد, از آنجا که گزش سبب ورم می شود, فورا ساعت, انگشتر , جواهر آلات, کف و حتی لباسهای تنگ مصدوم را خارج کنید.
5. تکه های خار یا دندانه های قابل رویت آن را که در محل گزیدگی باقی مانده است, با دقت خارج کنید.
6. زخم را با اب َشیرین شستشو دهید.
7. زخم را با آب و صابون شستشو داده و تمیز کنید تا هر گونه آلودگی ناشی از باکتریهای آب دریا و خار سفره ماهی پاک شود.
8. زخم های حاصل از گزش سفره ماهی ها بریدگی یا سوراخ شدگی همراه با خونریزی می باشد. چنانچه خونریزی شدید باشد, سعی کنید جلوی آنرا بگیرید. برای اینکار می توان یک گاز استریل یا یک تکه پارچه تمیز روی زخم گذاشت و با فشار مستقیم جلوی خونریزی را گرفت.
9. زخم را در آب گرم 43 تا 45 درجه سانتیگراد برای مدت زمان 30 تا 90 دقیقه قرار دهید, گرما می تواند اثر سم را از بین برده و درد را کاهش دهد. آب باید به اندازه ای داغ باشد که مصدوم بتواند تحمل کند و بیشتر از 50 درجه سانتگراد نباشد, چنانچه درد کاهش نیافت می توان یه دور دیگر زخم را در آب داغ قرار داد.
10. توجه داشته باشید که سم سفره ماه ها , سم قوی نیست ولی اگر اقدامات اولیه و خصوصا در آب داغ قرار دادن را انجام ندهید, امکان دارد مسئله ساز شود.
11. پادزهر برای این سم وجود ندارد لذا از تزریق هر نوع پادزهر خوداری کنید.
12. زخم را بخیه یا نوار پیچی نکنید, مگر برای خونریزی ها و بریدگ ها شدید. به علت وجود سم, زخمها عفونت می کنند. اجازه دهید تا عفونت از محل زخم خارج شود. بستن یا بخیه زدن غیر ضروری سبب می شود تا سم در بدن باقی مانده و سلول های سمی فرصتی برای تکثیر و سپس انتشار به اعضا دیگر را داشته باشند.
منبع : کتاب جانوران دریایی خطرناک خلیج فارس و دریای عمان
با تشکر از جناب آقای رسول زارع زاده